Çanakkale Savaşı neden önemli? – BBC News Türkçe

Karadeniz Teknik Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Okur ile 100. yılında Çanakkale Savaşlarını dokuz soruda konuştuk.

Bunun başlıca nedenlerinden biri Boğaz’ın indirilmesiydi. Böylece hem Osmanlı Devleti savaştan çıkmış hem de mali kriz içindeki Rusya’ya yardım edilmiş olacaktı.

Balkan devletleri o dönemde taraf tutmamış ve hangi tarafı tutacakları konusunda tereddüt içindeydiler. Yunanistan henüz savaşa girmemişti ve her iki tarafla da görüşen Bulgaristan tarafsızdı. Hem İngilizler hem de Almanlar Balkanlar’da üstünlük sağlamak için mücadele ediyor ve Bulgaristan’ı kendi taraflarına çekmek için tavizler veriyorlardı. Boğazlar düşerse Bulgaristan, askeri stratejide öne çıkan İtilaf grubuna katılacaktı.

Başka bir açıdan bakıldığında, İngilizler Çanakkale Boğazı’nı aldığında Osmanlı devre dışı kalacağı için kanal operasyonuna benzer operasyonlar olmayacaktı. Böylece İngiltere birçok yerde cephesini genişletemeyecek ve savaş Avrupa’da durmuş olacaktı.

Rusya’nın Boğaz’dan açık denize açılma konusundaki ısrarlı arzusu yıllardır biliniyor. İngilizler “Boğazları geçerek Rusya’ya varmak istiyoruz” diyorlar ama olaylara daha derinden bakarsak aslında boğazları indirerek Rusları buradan uzaklaştıracaklardı. İngilizler bir taşla iki kuş vuracaktı. Ruslar, “Boğazlar kaybedildi mi?” endişelendi. Bu dönemde Boğazlar ile ilgili gizli anlaşmalar devreye girdi.

İngiliz donanması Boğaz’ı geçebilseydi, Rusya alacağı askeri ve mali yardımlardan kurtulmuş olacaktı. Ayrıca Boğazlar ele geçirileceği için stratejik bir avantaj elde edecekti. Son olarak, etkisi Bulgaristan ve Balkanlar’a kadar uzanacağı için halkın milli duyguları güçlenecektir. Bunlar Bolşevik devrimini geciktirmiş olabilir. Ancak “Devrim asla olmayacaktı” değerlendirmesi yapılamaz. Çünkü Bolşevik hareketin temelleri çok daha önce atılmıştır. Mesela 1905-1906 isyanları bir anda olmadı, bir sürecin devamı niteliğinde.

Arktik Okyanusu’nu geçebilirdi, ancak üç önemli faktör nedeniyle zordu. İsveç ve Norveç o sırada tam olarak uyumlu hale gelmemişti. Ayrıca Alman denizaltıları ve donanması da o bölgede çok etkiliydi. Kış şartlarından dolayı deniz donmuştu. Yani oradan yardım gönderme imkanı yoktu. Bütün zorluklara rağmen o bölgeden Rusya’ya getirilecek yardım, Osmanlı’nın savaştan çıkması, Balkanlar’da hakimiyet kurması gibi unsurları hayata geçiremeyecektir.

Operasyon zaten en başta iki aşamalı olarak değerlendiriliyor. Birinci aşama donanma ile boğazı geçmek, ikinci aşama ise kara kuvvetleriyle boğazın her iki yakasını kontrol altına almaktır. Plan buna göre yapıldı. Deniz ve kara operasyonları arasında çok büyük bir zaman farkı olmaması da bunu kanıtlıyor. Paralel bir hazırlık olmasaydı iki operasyon arasında 3-4 ay olacaktı. İtilaf güçleri ise Balkan savaşlarında çok kötü olan Osmanlı kara ordusunu kara kuvvetlerinin yenebileceğini düşündüler. O dönemde Osmanlı Devleti henüz Almanlardan yeterli teknik yardımı alamamıştı.

İttihat ve Terakki’nin tam iktidarda olduğu dönemde orduda ciddi bir yapılanma gerçekleştirildi. Tasfiye harekatı ile ordu yeniden yapılandı. Balkan savaşları tecrübesi ve yaklaşan savaşın yaklaşmakta olduğunun anlaşılması dikkate alınarak ciddi önlemler alındı. Öte yandan Çanakkale Savaşı’nın Osmanlı Devleti için ölümcül bir savaş olduğu da unutulmamalıdır. Balkan Savaşı’na kadar Türkler vatan duygusunu ön plana çıkarmamışlardır. Kaybedilen yer gitmişti, geriye sadece vatan ve İstanbul kalmıştı. Kafkasya, Yemen ve Hicaz’daki uzak diyarlardan çekildiğinizde, yaşayacak ve sığınacak bir yeriniz oldu. Çanakkale’yi kaybettiğinizde, yaşayacak yeriniz kalmamış demektir. Yani Çanakkale Savaşı’nın kaybedilmesi, vatanın kaybedilmesiyle aynı zamana denk gelmiştir. Bu nedenle Çanakkale direnişi Osmanlı Devleti’nin son flaşı, son zaferidir.

Gittiği yerler var. Kut’ül Ammare büyük bir galibiyet. Toplumun unuttuğuna bakmayın. 1950’lere kadar kutlandı. Halen Türk Silahlı Kuvvetleri’ndeki kutlamalarda anılmaktadır. Evet, üçüncü veya dördüncü yoktur. Gazze’de başarılar var ama devam etmediler. Ama şu çok önemli: Osmanlı’nın elindeki silah ve insan gücü ile onları destekleyecek lojistik güç, bu kadar uzun bir savaşı sürdürmeye yetmedi. Mustafa Kemal, 1917’de Halep’ten “acil ateşkes” öneren bir telgraf gönderir. Osmanlı, Kanal Harekatı’nda Doğu Cephesi Basra tarafına nakliye yapamayabilir. Karadeniz’den gemi gönderebilir, karayolu veya demiryolu yoktur. Ayrıca artık Anadolu’dan orduyu beslemek için taze kan gelmiyor. İnsanlar yıllardır amansızca mücadele ediyor ve bıktı. Kaybedilen topraklar, isyanlar, karşı tarafın propagandasının gündeme gelmesi umutsuzluktur. Öyle ki, asker kaçaklarının sayısı onun savaş gücüne yaklaşıyor.

İngiliz Donanma Bakanı Winston Churchill istifa etti. Ayrıca İngilizlere göre 2 yıl sürecek olan savaş Çanakkale ile yeniden başlamış gibi görünüyordu. Bulgaristan, Yunanistan ve Amerika savaşa girdi. Bu devletler savaşa girdiklerinde savaşın seyri değişecekti. Rusya’nın savaştan çekilmesi de bir başka sonuçtur ve bu da İttifak Devletleri’nde “savaşı biz kazanacağız” umudunu doğurmuştur. Ancak Amerika’nın müdahalesi İttifak grubunun moralini bozsa da, Müttefiklerin savaşı kazanma umutlarını yeniden alevlendirecektir.

Çanakkale Savaşı, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun fikri altyapısını oluşturduğu gibi, Avustralya ve Yeni Zelanda’nın millileştirilmesi sürecinde de etkili olmuş ve vatan kavramını ortaya çıkarmıştır. Bu ülkelerin vatandaşlarının kuruluş yıldönümlerinde Çanakkale’ye gelmeleri sadece kayıplarını anmak için değil. Onlar da bunu ulus devletlerinin kuruluş felsefesi olarak gördükleri için ziyarete geliyorlar.